Mustafa ÇOKAY
1890-19411890 yılında Kazakistan’ın Akmescid şehrinde dünyaya geldi. Babası Kazakların Kıpçak boyundan Şaştı aşireti beyi Çokay, annesi Bahtlı Hanım’dır. İlk tahsilinin ardından Taşkend’e gitti ve buradaki Rus Gimnazyumu’nu bitirdi. Çocukluğunda idarecilerin haksızlıklarına maruz kalan babasının ve yakınlarının çektiği sıkıntıları gördü ve kanunsuz davranışlara karşı hukuk mücadelesi verme gayesiyle Petersburg Üniversitesi’nde hukuk bölümüne girdi. Zekası ve öğrenmeye olan isteğiyle ünlü dil bilgini F. W. Radloff’un dikkatini çektiyse de bu alanda çalışmak istemedi.
Öğrencilik yıllarında siyasî faaliyyetlere katıldı. Birinci Dünya Savaşı’nda Türkistanlı gençleri askere almak isteyen çar hükûmetine karşı başlayan ve binlerce insanın ölümüne yol açan isyanın soruşturulması ve meselenin dumaya taşınmasında mühim bir mevkisi vardır. Kasım 1916’da Rusya Devlet Duması Müslüman Fraksiyonu Bürosu’na Türkistan temsilcisi seçildi. 1917 Şubat İhtilali ile çarlık idaresi devrilince Türkistan’da yeni siyasî idarenin şekillendirilmesinde aktif rol almak istedi. Petersburg’dan ayrılıp Orenburg’da Kazak Kurultayı’na ve Taşkend’de Türkistan Müslümanları Kurultayı’na iştirak etti. Burada oluşturulan millî merkezin başkanlığına seçildi.
1917 Ekim İhtilali ile Bolşeviklerin güçlenmesi Türkistan Müslümanlarının Taşkend’deki siyasî faaliyyetlerini sona erdirince Hokand’da Türkistan tarihinde ilk modern devlet yapılanması olan Türkistan Muhtariyyeti ilan edildi. Kurulan hükûmette Mustafa Çokay önce dışişleri bakanı, ardından başbakan olarak vazife yaptı. Muhtariyyetin dağıtılmasının ardından hakkında ölüm emri çıkartılan Çokay, Taşkend’e kaçarak bir süre gizlendi. Taşkend’den Orenburg’a geçerek A. Bökeyhanov, A. Baytursunov ve M. Duvlatov gibi Kazak Alaş Millî Hareketi’nin liderleri ve Başkurtların lideri Zeki Velidî ile müzakerelerde bulundu. Burada Doğu Rusya Muhtar Müslüman Ülkeler Federasyonu kurulması kararlaştırıldı. Bu federasyonun temsilcisi sıfatıyla Rusya demokratlarının Ufa toplantısına katıldı. Yekaterinburg’da Rusya Kurucu Meclis Temsilcileri Komitesi başkan yardımcılığına seçildi. Amiral Kolçak’a bağlı kuvvetlerce 200 kadar Rusya demokratıyla birlikte tutuklandı. Kurşuna dizilmek üzere trene bindirilmişken Çelyabinsk’te Tatarlar ile işçileri ayaklandırarak kurtuldular.
1921 yılında Bolşeviklerin iyice güçlenmesi üzerine İstanbul’a geldi. O sırada işgal altında bulunan İstanbul’da da pek bir faaliyyet alanı bulamayınca Paris’e geçti. Prométhée Birliği ile Sovyet Rusya’ya mahkum milletlerin Avrupa’daki temsilcileriyle işbirliği yaptı. Türkistan Millî Birliği teşkilatı ile Avrupa ve Türkiye’deki Türkistanlıları bir çatı altında toplamayı hedefledi. İkinci Dünya Savaşı’nın çıkması üzerine siyasî çalışmalarını durdurdu. Haziran 1941’de Sovyetler Birliği’ne savaş ilan eden Alman Nazi hükûmetince Paris’ten Berlin’e getirildi. Doğu Bakanlığı onu, Sovyet ordusunda savaşırken esir düşen Türk kökenli askerlerle ilgili komisyonların başkanlığına tayin etti. Esir kamplarındaki Türkistanlıları tesbit eden ve sıkıntılarını ortaya koyan çalışmalar yaptı. Bu vazifesi sırasında Nazilerin Türkistan’a istiklal vermeyi düşünmediklerini anlayınca Doğu Bakanlığı’nın esir Türkistanlılar’dan oluşturmayı düşündüğü Türkistan lejyonerlerine başkumandanlık etmeyi reddetti. Paris’e dönmek için geldiği Berlin’de aniden hastalanarak 27 Aralık 1941’de öldü. Alman makamları tifüsten öldüğünü söylerken yakınları zehirlendiğini ileri sürmüştür. Mezarı Berlin Türk Şehitliği’ndedir.
Öğrencilik yıllarından itibaren Türkçülük ve Cedidcilik fikirleriyle iç içe bulunan Çokay’ın fikirleri, Paris’te 1929-1939 yılları arasında 117 sayı çıkardığı Yaş Türkistan mecmuasında genişçe yer almıştır. Dergi Türkistan’ın siyasî, iktisadî, edebî ve harsî meselelerini tahlil eden yazılarıyla ön plana çıkmıştır. Siyasî mücadelede matbbuatın ehemiyyetine inanan Çokay’ın çeşitli mecmualarda çıkmış 700’den fazla makalesi mevcuttur. Bazı gazete ve mecmuaların çıkarılmasına da öncülük etmiştir. Taşkent’te Birlik Tuvı ve Ulug Türkistan, Tiflis’te Na Rubeja ve Şafak, İstanbul’da Yeni Türkistan, Berlin’de Yaş Türkistan mecmualarının neşir hayatına başlamasına mühim katkıları olmuştur.